نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 10 (بهار 1391)

طب اسلامی به عنوان یک مکتب دارای مبانی و اصول، ایدئولوژی، علوم پایه و منابع محکم است. در مقاله حاضر با دیدگاهی بی طرفانه و بدون قضاوت در مورد درستی یا نادرستی گزاره ها، به طبقه بندی دیدگاه های موافق مکتب طب اسلامی پرداخته و این دیدگاه ها در 7 عنوان طبقه بندی گردید. امروزه آثار نوشتاری از قبیل کتب، مقالات و مطالب فراوانی با عنوان طب اسلامی منتشر می شوند و اصالت علمی و غنای محتوایی لازم در برخی آثار مشاهده نمی گردد و به نظر می رسد در برخی آثار بدون رعایت معیارهای علمی به طرح موضوع طب اسلامی پرداخته شده است. از این رو در این مقاله، از برخی آثار که در مقایسه با دیگران، از غنای علمی و محتوایی بیشتری برخوردار بودند، استفاده گردید. با بررسی دیدگاه های موافق مکتب طب اسلامی به روشنی قابل استنباط است که در مورد تعریف و مفهوم شناسی طب اسلامی، دیدگاه های مختلفی وجود دارد. به نظر می رسد اختلاف دیدگاه ها، عمدتا مربوط به زاویه دید و نگرش پژوهشگران به مقوله طب اسلامی است و یکی از دلایل گستردگی و پراکندگی دیدگاه ها، استفاده نکردن از روش های علمی مباحثه و تدوین نظریه علمی است که استفاده از روش تحقیق مناسب را جهت شکل گیری دیدگاهی جامع ضروری می سازد.

نماد، کلمه یا شکلی است که معنایی فراتر یا غیر از آن لفظ و شکل را به مخاطب القا می کند. یکی از نمادهای مهم که معرف حرفه پزشکی و دارو و درمان است، «کادوسه» است. کادوسه تصویر دو مار است که به دور یک عصا یا به شکل باز گشاده بالی قائم پیچیده اند، اگرچه این نماد به «اسکلپیوس»، رب النوع پزشکی در یونان نسبت داده شده است، اما ریشه های تاریخی وجود دارد که عصای کادوسه در تمدن ها و آیین های ایران دیده شده است. چنانکه تامل می شود مهم ترین عنصر این نماد مار است که در تمدن های قدیم ایران نماد زندگی، حاصلخیزی و باروری بوده است. در آیین مهرپرستی نیز، مار، نماد زمین است که با لیسیدن خون گاو کشته شده به دست مهر، باروری و آماده شدن برای تجدید حیات را القا می کند. این مقاله به بن مایه های اساطیری مار در تمدن ها و آیین های ایران باستان و پیوند آن با زندگی و درمان و پزشکی می پردازد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی روش درمان بیماری ترس خوردگی با تاکید بر ترس برون در خوزستان در طب بومی در نزد اقوام ایرانی انجام گرفته است. همچنین این شیوه درمانی را با درمان های روانشناسی که امروزه مطرح است مورد مقایسه قرار داده است. ترس در طب بومی در ذیل هیجانات روحی روانی مورد توجه حکیمان بوده است. آنان ترس را حالت هیجانی آدمی جهت فرار از امری نامطلوب قلمداد می کردند و برای درمان آن از داروهای گیاهی و خواص جادویی برخی سنگ ها و فلزات کمک می گرفتند. در روش های درمان ترس در طب بومی اقوام ایرانی به ویژه در ترس برون خوزستان عامل ترس را در بیرون از بدن بیمار جستجو نموده و به منظور درمان از وسایل و عناصر مشترکی همانند آتش، آب و نمک استفاده می نمودند. با استفاده از تصاویری که به واسطه نمک بر روی ساجی (تاوه) نقش می بندد و در خلال گفتگو با فرد ترس خورده به عامل ترس او پی می برند. برخی جنبه های این روش درمانی با برخی دیدگاه های روانشناسی همانند رویکردهای روانکاوی، رفتاری و یادگیری اجتماعی و نیز روش های درمانی نظیر روان تحلیلی، رفتاردرمانی، شناخت درمانی و رویکرد مداخله خانوادگی قابل تطبیق می باشد.

تاریخ پزشکی عربی دورانی است که از تولد نبی مکرم اسلام شروع و تا سقوط بنی امیه ادامه می یابد که به اشتباه بعضی مورخان به عنوان دوران سکوت تمدنی شناخته می شود. تاریخ این دوران که مصادف بوده با دوران جاهلیت و سپس ظهور نبوت حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی (ص) و جانشینان ایشان، بیشتر با کشورگشایی اعراب هم زمان بوده است و کم تر به موضوع دانش پزشکی پرداخته شده است.
در این دوران دستورات طبی که بیشتر جنبه پیشگیری کننده داشته اند، در اختیار پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین قرار داشته و بسیاری از مسلمین از آن تبعیت می نمودند و این دستورات طبی، بعدها به طب نبوی و طب ائمه مشهور گشتند. در این دوران در کنار طب نبوی، پزشکی سایر تمدن هایی چون طب ایرانی (جندی شاپور)، یونانی، رومی و سریانی نیز وجود داشته و از سوی پزشکان عرب بعد از قرن ها طب بدوی مورد توجه قرار گرفت. پزشکی نظامی عربی نیز هم در این دوره شاهد رشد و شکوفایی بود و توانست زنان مسلمان را به سوی خود جلب نماید.
در این پژوهش به بررسی تاریخ پزشکی عرب در دوران جاهلیت، طب صدر اسلام (طب نبوی) و در نهایت پزشکی عرب در دوره بنی امیه پرداخته می شود.

مدیریت بدن به عنوان بخشی از رفتارهای افراد برای حفظ سلامتی و زیبایی بدن همواره در طول تاریخ مورد توجه ایرانیان بوده است. در این مقاله با استناد به گزارش های سیاحان اروپایی، دو روشی که ایرانیان در مدیریت بدن در دوره قاجار به کار می بردند، به شیوه تحلیلی و توصیفی با استفاده از منابع تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است تا نشان داده شود که وضعیت مدیریت بدن در دوره قاجاریه بر اساس گزارش های سیاحان اروپایی چگونه بوده است.
بررسی های نوشته های سیاحان اروپایی نشان داد که مدیریت بدن در ایران دوره قاجار از سوی مردم به دو شیوه انجام می گرفت. آنان از یکسو با استفاده از مواد آرایشی نظیر حنا، نوعی رنگ، صابون و پوشیدن لباس های متنوع و همچنین با استفاده از انواع جواهرات به زیباساختن چهره خود می پرداختند. روش دیگر در مدیریت بدن تلاش هایی بود که برای حفظ سلامتی بدن نظیر استحمام، نظافت بدن، استفاده از توصیه های طب سنتی (حجامت کردن، زالوانداختن، بادکش کردن و استفاده از گیاهان دارویی) و مراجعه به اطباء برای درمان بیماری ها صورت می گرفت. در این بین، شیوع انواع بیماری های مسری از طریق آب آشامیدنی و حمام های عمومی، عدم دسترسی به پزشک حاذق و کمبود مراکز درمانی از دیگر مشکلاتی بود که مردم در دوره قاجاریه دچار آن شده بودند. این مشکلات نیز به نوبه خود سلامتی افراد را تهدید کرده و گاها زمینه را برای شیوع بیماری های واگیر فراهم می کرده است.

در اصطلاح علمی، انگل پیوک (دراکنکولوس مدیننسیس، کرم گینه، کرم مدینه، کرم اژدها، یا سابقا فیلاریا مدیننسیس)، کرم انگلی رشته ای که طول بالغ آن به بیش از یک متر هم می رسد و در بافت های زیرپوستی آدمی و بعضی از پستانداران نواحی گرمسیر جای گرفته، باعث بیماری دردناک و گاهی کشنده ای می گردد.
یکی از متون کهن ایرانی که در آن به این انگل پرداخته شده، شاهنامه فردوسی، بخش مربوط به داستان ضحاک است. ضحاک، عربی شده «دهاک» است که در اوستا به صورت «اژی دهاک» آمده است. اسطوره ضحاک یکی از کهن ترین و رمزآلودترین اساطیر ایرانی است که از طریق خدای نامه های کهن به دست فردوسی رسیده و او متن خدای نامه را که هماهنگ با باورهای فرهنگی جامعه و در زبانی نمادین، اما مایه گرفته از حقیقت بوده، در زبانی شاعرانه توصیف کرده است.
گمان نگارندگان بر این است که مارهای روییده بر دوش ضحاک، در واقع همین انگل پیوک هستند که در پردازش اسطوره ای حکیم طوس از داستان ضحاک و تصویر خوی اهریمنی وی، در پیکر مار تجسم یافته اند و توصیف او، اولین گزارش تاریخی ابتلا به این انگل در پستانداران بوده که در متون تاریخی و ادبی به آن اشاره شده است.

دکتر یوهان لوییس شلیمر از چهره های مطرح و تاثیرگذار پزشکی نوین دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار بود. سال هاست که ایرانیان او را می شناسند و با دیدگاه های وی پیرامون پزشکی آشنایی دارند. او که متولد سال 1818 رتردام هلند بود، تحصیلات پزشکی خود را در دانشگاه معروف لیدن به پایان رسانید. آنگاه جذب زندگی و طبابت در ایران شد و پس از حدود دو سال پرداختن به تحقیق و پزشکی در سوریه و عراق راهی گیلان گردید، لیکن سرانجام مغناطیس تهران و دارالفنون این پزشک هلندی را به تهران کشانید.
دکتر شلیمر در تهران به پزشکی و تدریس در دارالفنون و تحقیق و تالیف پرداخت و صاحب زن و فرزند گردید و در همین شهر درگذشت (1876 مطابق 1293 ق.) و به خاک سپرده شد.
مطالعه آثار پزشکی وی بیانگر اهمیت کارهایی می باشد که او انجام داده و نشانگر بزرگی و ژرف نگری اش در تحقیق و تفحص است. دکتر شلیمر صاحب تالیفات متعدد است، لیکن مهم ترین و معروف ترین اثر پزشکی وی کتابی است به نام «Terminologie Medico Pharmaceutique et Anthropologique Française Persane» که در سال 1874 (1291 ق.) تالیف گردیده است. این اثر در حقیقت نخستین تلاش برای ترویج فرهنگ اصطلاحات پزشکی سنتی ایران با واژگان نوین پزشکی غرب به شمار می رود. او با میرزاعلی اکبرخان نفیسی نیز یک فرهنگ پزشکی (لغت نامه پزشکی) به فارسی تالیف نموده که تحت عنوان فرهنگ شلیمر شهرت پیدا کرده است.
واژگان پزشکی فارسی معاصر ایران مدیون دکتر یوهان شلیمر است. او در جای جای آثار پزشکی خود کوشیده است که برای بیان یک مفهوم دو واژه با دو سیاق متفاوت: یکی عمومی و از زبان روزمره مردم و دیگری به صورت علمی و تخصصی ارائه شود. در مجموع به کاربردن واژگان روزمره مانند دست، شانه، سنگ و پریدن، در کنار یا به جای کلمات فخیم و رسمی (مانند بثورات جفن، یعنی تاول ها و جوش های چرکی پلک چشم) که پیش از آن در متون علمی به کار می رفته است، بیانگر نوعی ساده نویسی ویژه وی می باشد. از آن گذشته او به عنوان یکی از اعضای حفظ الصحه نخستین کسی است که اصطلاح «بهداشت عمومی» (حفظ الصحه) را در زبان فاسی وارد ساخته است.

شمار قابل توجهی از کتب طب سنتی ایران با موضوعیت مبانی پزشکی و تدابیر حفظ الصحه و موضوعاتی از این دست تالیف یافته اند و کتاب هایی که در حوزه امور بهداشتی و آرایشی به خصوص برای بانوان به طور تخصصی تالیف شده باشند، بسیار اندک و محدود می باشند. کتاب «تحفه الخواتین» علی بن حسین انصاری شیرازی معروف به حاج زین العطار که در سده هشتم هجری به زبان فارسی نگارش یافته است، با چشم پوشی از برخی موضوعات که ممکن است با مبانی پزشکی امروزی هم خوانی نداشته باشد، از معدود نسخه هایی است که بخش عمده آن مربوط به امور بهداشتی و آرایشی بانوان است. احیا و بازنویسی این نسخه خطی که اخیرا به اتمام رسیده است، فرصتی مغتنم برای متخصصان و پژوهشگران طب سنتی می باشد تا بتوانند در جهت تحقیق و پژوهش در زمینه توسعه بهداشت و سلامت به خصوص برای بانوان به موضوعات مهم و مورد نظر به سهولت دست یابند تا پس از انجام آزمایش و تحقیقات لازم، تجربیات خود را در اختیار عموم قرار دهند که خود گام موثری در توسعه سلامت خانواده و جامعه می باشد.
«تحفه الخواتین» در هفت فصل پیرامون بهداشت و آرایش بانوان از جمله انواع لایه بردارها، تقویت کننده های مو و خوشبوکننده ها، رنگ موها، خمیر دندان ها، مامایی، زنان و زایمان و نازایی، چاقی و لاغری و... تنظیم شده است.